Ομιλία του Ακαδημαϊκού κ. Κωνσταντίνου Δρακάτου στην εκδήλωση εις μνήμην του καθηγητή Ξενοφώντα Ζολώτα με θέμα:"Το επιστημονικό έργο του Καθηγητή Ζολώτα"
25/02/2005 - Ομιλίες
Κυρίες και Κύριοι,
Πρέπει να ομολογήσω ότι με μεγάλη
συγκίνηση -ανάμικτη με δέος - αποδέχθηκα την
τιμητική πρόταση της Διοικήσεως της
Τραπέζης της Ελλάδος να μετάσχω στη
σημερινή εκδήλωση εις μνήμην του Επίτιμου
Διοικητή της Ξενοφώντος Ζολώτα. Η συγκίνηση
αυτή δικαιολογείται, κατά βάσιν, από τη
βαθιά εκτίμηση που τρέφω στην
προσωπικότητα του ανδρός για τη μεγάλη
προσφορά του στην ανάπτυξη της νεώτερης
Ελλάδος, αλλά και από τη συναισθηματική
φόρτιση που με διακατέχει, λόγω της στενής
επαφής και συνεχούς επικοινωνίας που είχα
μαζί του για εξήντα περίπου έτη, στην αρχή
ως φοιτητής του, κατόπιν ως μέλος της
Διευθύνσεως Οικονομικών Μελετών της
Τραπέζης της Ελλάδος και μεταγενεστέρως ως
συνάδελφός του Καθηγητής του Πανεπιστημίου
Αθηνών και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Κατά την ομιλία που προηγήθηκε
για το έργο του Ξενοφώντος Ζολώτα ως
Διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος έγινε
αναφορά, όπως ήταν φυσικό, και στις καθαρώς
επιστημονικές του ενασχολήσεις, οι οποίες
προσδιόριζαν τις κατευθύνσεις της
τραπεζικής πολιτικής του. Επειδή οι
ενασχολήσεις αυτές εκινούντο σε ένα
ευρύτερο πεδίο και, οπωσδήποτε, αποτελούσαν
τη θεωρητική στήριξη των προτάσεών του
πολιτικής, επιβάλλεται να επιχειρηθεί,
συστηματική καταγραφή και αξιολόγησή τους,
προκειμένου να παρασχεθεί πλήρης και σαφής
εικόνα της ουσιαστικής συμβολής του
Καθηγητή Ζολώτα στην ανάπτυξη της
ελληνικής οικονομίας κατά τον τελευταίο
μισό αιώνα.
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα
εξετασθούν: Πρώτον, τα γενικά
χαρακτηριστικά του επιστημονικού
υποβάθρου, στο οποίο στηρίχθηκαν οι θέσεις
και κατευθύνσεις του θεωρητικού και
εφαρμοσμένου έργου του. Δεύτερον, το
συγγραφικό έργο του ως προς ορισμένους
άξονες, στους οποίους αναφέρονταν οι
ερευνητικές ενασχολήσεις του και, Τρίτον,
ορισμένες άλλες δράσεις του, που
συνετέλεσαν σημαντικά στην ολοκλήρωση του
εν λόγω έργου.
* * *
Ο Ξενοφών Ζολώτας άρχισε τις
σπουδές του στα οικονομικά και νομικά στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών και τις συνέχισε στα
πανεπιστήμια Λειψίας και Παρισίων και στην
Ανωτάτη Εμπορική Σχολή Λειψίας, από όπου το
1924 έλαβε πτυχίο. Στα πανεπιστήμια αυτά
απέκτησε υγιείς βάσεις από τους μεγάλους
νεοκλασικούς της εποχής, τόσο στην
οικονομική θεωρία όσο και στην εφαρμοσμένη
οικονομική, στις οποίες στηρίχθηκε η
μετέπειτα εmτυχής οικονομολογική
σταδιοδρομία του. Το 1925 ανακηρύχθηκε
Διδάκτωρ των Πολιτικών και Οικονομικών
Επιστημών του Πανεπιστημίου της Λειψίας.
Αργότερα, συμπλήρωσε τις σπουδές του στην
Αγγλία.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός
ότι με τη διδακτορική του διατριβή "Η
Ελλάς εις το στάδιον της εκβιομηχανίσεως"
(1926) έδειξε, από πολύ ενωρίς, τον σωστό τρόπο
με τον οποίο έπρεπε να αντιμετωπισθεί το
αναπτυξιακό πρόβλημα.
Παρ' όλον ότι οι μέθοδοι
αναλύσεως που ήταν τότε γνωστές πολύ
απείχαν από τις χρησιμοποιούμενες σήμερα,
εν τούτοις ο Ξενοφών Ζολώτας μπόρεσε να
εξετάσει εις βάθος και έκταση τα βασικά
προβλήματα που συνδέονται με την
εκβιομηχάνιση της χώρας. Η μελέτη αυτή, ενώ
αφορά στην ελληνική οικονομία, παρέχει τα
ουσιώδη στοιχεία για την ταχύτερη προώθηση
της βιομηχανικής αναπτύξεως των
καθυστερημένων οικονομικώς χωρών γενικώς.
Ενώ, δηλαδή, μέχρι τότε ως κύριος παράγων
της βιομηχανικής και οικονομικής
αναπτύξεως εθεωρείτο η εξεύρεση κεφαλαίων,
στην εργασία αυτή υπεστηρίχθη ότι
χρειάζεται και ένας άλλος παράγων, που
είναι η τεχνική κατάρτιση τόσο των
επιχειρηματιών όσο και των εργατών, για να
καταστεί ευχερής η μεταφύτευση νεώτερης
τεχνολογίας.
Ο Ξενοφών Ζολώτας το 1928 έγινε
Υφηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών και το ίδιο έτος
εξελέγη, σε ηλικία μόλις 24 ετών, Καθηγητής
της Πολιτικής Οικονομίας στο νεοϊδρυθέν
τότε Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, όπου παρέμεινε επί τρία έτη.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η έναρξη της
πανεπιστημιακής του σταδιοδρομίας
συνέπεσε με την τετραετία 1928-1932 του
Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο Ελευθέριος
Βενιζέλος διείδε τις δυνατότητες που είχε ο
Ξενοφών Ζολώτας να βοηθήσει στον δημόσιο
βίο και του πρότεινε να αναλάβει τη Γενική
Γραμματεία του Ανωτάτου Οικονομικού
Συμβουλίου, που ιδρύθηκε για τη μελέτη των
προβλημάτων και τον προγραμματισμό της
αναπτύξεως της ελληνικής οικονομίας. 'Όμως,
ο Ξενοφών Ζολώτας αρνήθηκε την πρόταση για
τον λόγο ότι έπρεπε να συνεχίσει το
πανεπιστημιακό του έργο και περιορίσθηκε
στη συμμετοχή του στο Ανώτατο Οικονομικό
Συμβούλιο ως Μέλος.
Ακολούθως, το 1931 εξελέγη
Καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο οποίο παρέμεινε
μέχρι της απομακρύνσεώς του από τη
δικτατορία το 1968, ανακηρυχθείς
μεταγενεστέρως Επίτιμος Καθηγητής. Σε όλο
αυτό το χρονικό διάστημα εδίδαξε γενεές
Ελληνίδων και Ελλήνων -σε 30.000 τους
υπολογίζει ο ίδιος -όχι μόνο τη σύγχρονη
οικονομική επιστήμη, αλλά και ήθος.
Επεδίωξε στενή επαφή με τους φοιτητές, οι
οποίοι αισθάνονταν ότι δεν περιοριζόταν σε
ξερή παράδοση μαθημάτων, αλλά τους
προσέφερε ζωντανή διδασκαλία, που
συνοδευόταν με αγάπη και στοργή προς αυτούς.
Εισήγαγε νέες κατευθύνσεις στον τρόπο
διδασκαλίας των οικονομικών μαθημάτων και
έδωσε μεγαλύτερο βάθος και έκταση στο
περιεχόμενό τους, μεταλαμπαδεύοντας τις
αρχές που εκκολάπτονταν στις δυτικές
οικονομίες, αλλά και προσαρμόζοντάς τες
στις ελληνικές ιδιομορφίες.
Δείγμα των προσπαθειών του αυτών
αποτελεί το σύγγραμμά του "Θεωρητική
οικονομική" (1942), το πρώτο από την εποχή
του Ιωάννη Σούτσου, το οποίο θα καταστεί η
κλασική διδακτική πραγματεία της πολιτικής
οικονομίας για δεκαετίες στην Ελλάδα. Το
έργο αυτό, που βασίζεται στις νεώτερες
εξελίξεις της οικονομικής θεωρίας,
διακρίνεται για τη βαθύτητα της
διεισδύσεως στα προβλήματα και περιέχει
πολλές πρωτότυπες απόψεις και κρίσεις. Η
ενότητα γραμμής και η αλληλουχία που
χαρακτηρίζουν την ανάπτυξη των θεμάτων,
παρά την ευρύτητα του εξεταζόμενου πεδίου,
καταδεικνύουν τη συνθετική ικανότητα του
συγγραφέα και μαρτυρούν αξιοσημείωτη
πληρότητα σκέψεως, η δε σαφήνεια και
μεθοδικότητα της αναλύσεως διακρίνουν τον
πεπειραμένο διδάσκαλο.
Το εγχειρίδιο αυτό συνοδεύθηκε
από αναλύσεις επί μέρους θεωρητικών
θεμάτων, που αναφέρονταν στις νεώτερες
τάσεις, την κρίση της Θεωρητικής
Οικονομικής, τις οικονομικές διακυμάνσεις
και τη μεταμόρφωση της κεφαλαιοκρατίας.
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει της
μονογραφίας με τίτλο "Δημιουργικός
σοσιαλισμός" (1944), στην οποία ο Ξενοφών
Ζολώτας έδωσε το ιδεολογικό εποικοδόμημα
της οικονομικής θεωρίας που εδίδασκε.
Πρόκειται για την ανάγκη υπάρξεως
οικονομικής ελευθερίας, παραλλήλως προς
την πολιτική ελευθερία, προκειμένου να
επιτευχθεί το μέγιστο παραγωγικό
αποτέλεσμα. Αλλά προς πληρέστερη
ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών και,
επομένως, προώθηση της κοινωνικής
ευημερίας, απαιτείται η ταυτόχρονη
πραγματοποίηση της μέγιστης
παραγωγικότητας και της δικαιότερης
διανομής του εισοδήματος.
Στην περίοδο αποκλειστικής
πανεπιστημιακής απασχολήσεώς του ο Ξενοφών
Ζολώτας συμπλήρωσε την επιστημονική
προπαρασκευή του, που ήταν αναγκαία για την
επιτυχή αντιμετώπιση των μεγάλων ευθυνών,
τις οποίες επρόκειτο μελλοντικώς να
αναλάβει. 'Έτσι, αμέσως μετά την ολοκλήρωση
των σπουδών του συγκέντρωσε το ενδιαφέρον
του στα νομισματικά προβλήματα της χώρας,
αλλά και στις διεθνείς τους διαστάσεις. Από
πολύ ενωρίς απέκτησε πλήρη γνώση,
εσχημάτισε σαφή αντίληψη και πείσθηκε για
την ορθότητα της επιστημονικής αρχής που θα
χρησιμοποιούσε εφεξής απαρεγκλίτως, η
οποία ενσωματωνόταν στον θεμελιώδη στόχο
της οικονομικής αναπτύξεως με σχετική
νομισματική σταθερότητα.
* * *
Ο στόχος αυτός προσδιορίζει τον
χώρο στον οποίο συγκεντρώθηκαν οι
επιστημονικές προσπάθειες του Ξενοφώντος
Ζολώτα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο,
οι οποίες οδήγησαν στη διαμόρφωση αξόνων
ερευνητικού έργου, μολονότι ο διαχωρισμός
τους δεν είναι πάντοτε ευχερής, λόγω της
εσωτερικής διασυνδέσεως των επί μέρους
αντικειμένων. Στην πρώτη φάση οι άξονες
ήταν δύο: Η νομισματική σταθερότητα και η
οικονομική ανάπτυξη, στους οποίους πολύ
αργότερα θα προστεθεί και τρίτος άξονας. Η
σχετική θεματολογία περιελάμβανε μεγάλη
ποικιλία αντικειμένων, που βρίσκονταν,
πάντως, σε άμεση σχέση με την ασκούμενη
οικονομική και νομισματική πολιτική. 'Έτσι,
η συγγραφική παραγωγή του προέκυψε όχι
απλώς ως ακαδημαϊκή ενασχόληση, αλλά από
την ανάγκη αντιμετωπίσεως των
συγκεκριμένων προβλημάτων της ελληνικής
οικονομίας. Γι' αυτό, σε οποιαδήποτε κρίση
και αξιολόγηση των εργασιών του Ξενοφώντος
Ζολώτα πρέπει, οπωσδήποτε, να λαμβάνεται
υπόψη η οικονομική συγκυρία. Ως προς την
απήχηση του έργου αυτού, αρκεί να αναφερθεί
ότι μεγάλο μέρος του μεταφράσθηκε σε μία
τουλάχιστον ξένη γλώσσα και 5 μονογραφίες
εκδόθηκαν από μεγάλους εκδοτικούς οίκους
του εξωτερικού. Σημειωτέον ότι από το
σύνολο των 85 δημοσιευμένων εργασιών, 10
αφορούν στην οικονομική θεωρία και
ικανοποιούν, ως επί το πλείστον,
διδακτικούς σκοπούς, από δε τις λοιπές, 46
αφορούν σε νομισματικά-πιστωτικά και 29 σε
αναπτυξιακά θέματα.
Η Ακαδημία Αθηνών,
αναγνωρίζοντας την αξία του επιστημονικού
του έργου, τον εξέλεξε το 1952 τακτικό μέλος
της, ιδιότητα την οποία επί μισόν αιώνα
ετίμησε παντοιοτρόπως. Η πλούσια
συγγραφική δράση του, καθώς και η ενεργός
συμμετοχή του σε διεθνείς διασκέψεις και
όργανα, από ενωρίς έτυχαν παγκόσμιας
αναγνωρίσεως, και συνετέλεσαν στο να γίνει
μέλος της Επιτροπής των "Τεσσάρων Σοφών",
που ανέλαβε το 1960 την αναδιοργάνωση του
Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής
Συνεργασίας, ο οποίος μετονομάσθηκε σε
Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και
Αναπτύξεως.
Οι εργασίες του Ξενοφώντος
Ζολώτα, που ανήκουν στον άξονα των
νομισματικών-πιστωτικών θεμάτων, θα
μπορούσαν να ταξινομηθούν σε δύο
κατηγορίες: Η μία περιλαμβάνει αναλύσεις
και προτάσεις πολιτικής προς αποκατάσταση
της νομισματικής σταθερότητας στην Ελλάδα
σε μια περίοδο που άρχιζε από τα πολεμικά
γεγονότα και τις ανωμαλίες της δεκαετίας
του 1940. Η ανάπτυξη του τρόπου
αντιμετωπίσεως του όλου προβλήματος του
πληθωρισμού συνοψίζεται στη μελέτη "Νομισματική
σταθερότης και οικονομική ανάπτυξις"
(1958), η οποία και εγκαινίασε (Αριθ. 1) τη σειρά
Αρχείον Μελετών και Ομιλιών της Τραπέζης
της Ελλάδος. Στη μελέτη αυτή διατυπώνονται
ουσιώδεις παρατηρήσεις για το βραχυχρόνιο
πρόβλημα (πιστωτική, δημοσιονομική και
εισοδηματική πολιτική), αλλά και για το
μακροχρόνιο πρόβλημα της νομισματικής
σταθερότητας, με προσδιορισμό του ρόλου του
κράτους, της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και των
τραπεζών.
Η άλλη κατηγορία νομισματικών
θεμάτων περιλαμβάνει αναλύσεις σχετικές με
τη διεθνή νομισματική ρευστότητα, την
καθιέρωση ενός ενισχυμένου κανόνα
συναλλάγματος χρυσού και τη διεθνή
νομισματική τάξη. Οι αναλύσεις αυτές, που,
σημειωτέον, υπεβλήθησαν στο Διεθνές
Νομισματικό Ταμείο και άλλους Διεθνείς
Οργανισμούς, είχαν ως στόχο την επίτευξη
ισόρροπης παγκόσμιας αναπτύξεως και την
κατανόηση της ανάγκης συνεννοήσεως και
συνεργασίας για τη σταθερότητα του
νομισματικού συστήματος.
Ως προς την κριτική που
διατυπώθηκε από ορισμένες πλευρές για την
αυστηρότητα με την οποία ο Ξενοφών Ζολώτας
επεδίωξε να επιτευχθεί και, ακολούθως, να
διατηρηθεί η σχετική σταθερότητα των τιμών,
μέχρι την πετρελαϊκή κρίση στις αρχές της
δεκαετίας του 1970, πρέπει να παρατηρηθεί ότι
μια τέτοια εκ μέρους του αντιμετώπιση
δικαιολογείται πλήρως, αφ' ενός από το ότι η
αποκλιμάκωση του πληθωρισμού ήταν αναγκαία
συνθήκη κάθε αναπτυξιακής προσπάθειας και
αφ' ετέρου από την αίσθηση του κινδύνου
ανατροπής που ήταν φυσικό να υπάρχει ύστερα
από μια μακρά περίοδο καλπάζοντος
πληθωρισμού. ¶λλωστε, μπορεί οι
πληθωριστικές πιέσεις στο επίπεδο των
τιμών να είχαν σχεδόν εξουδετερωθεί σε
σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, μετά την
υποτίμηση του 1953, όμως οι πληθωριστικές
εκδηλώσεις στο ισοζύγιο πληρωμών
εξακολουθούσαν να είναι έντονες και,
επομένως, σωστά οι σχετικοί χειρισμοί της
νομισματικής πολιτικής ήταν προσεκτικοί.
* * *
Οι επιστημονικές εργασίες του
Ξενοφώντος Ζολώτα, που ανήκουν στον
αναπτυξιακό άξονα, θα μπορούσε να θεωρηθεί
ότι αρχίζουν από τη διδακτορική του
διατριβή, η οποία, όπως είπαμε, αναφερόταν
στην εκβιομηχάνιση της οικονομίας.
Πράγματι, στη μελέτη αυτή βρίσκονται οι
ρίζες των θέσεών του που διατυπώθηκαν πολύ
αργότερα για το αναπτυξιακό πρόβλημα,
δεδομένου ότι, εν τω μεταξύ, φυσικό ήταν να
προέχει η αποκατάσταση της
μακροοικονομικής ισορροπίας. 'Έτσι, στις
αρχές της δεκαετίας του 1950, δηλαδή μετά τη
φάση της ανασυγκροτήσεως, είχαν
δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για να
προσδιορισθούν οι κατευθύνσεις που έπρεπε
να ακολουθήσει εφεξής η ελληνική οικονομία.
Το έναυσμα για μια τέτοια εξέταση προήλθε
από την ειδική έκθεση που υπέβαλε στην
κυβέρνηση το 1952 ο Καθηγητής και τέως
Διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος
Κυριάκος Βαρβαρέσος.
Από τη συγκεκριμένη κριτική που
άσκησε ο Ξενοφών Ζολώτας στην 'Έκθεση
Βαρβαρέσου και η οποία περιέχεται στο άρθρο
του "Η 'Έκθεση του κ. Βαρβαρέσου και η .οικονομική
ανάπτυξις" (1952), που δημοσιεύθηκε στην
Επιθεώρηση Οικονομικών και Πολιτικών
Επιστημών, προκύπτει ότι συντάσσεται με την
άποψη ότι η Ελλάς έχει μεγάλες δυνατότητες
για ευρύτερη βιομηχανική ανάπτυξη και, μέσω
αυτής, για αύξηση της αναλογίας των
απασχολουμένων στη βιομηχανία και σε άλλες
μη γεωργικές εργασίες. Συνιστά, δηλαδή, να
τεθεί ως θεμελιώδης μακροχρόνιος
αντικειμενικός σκοπός η μετατροπή της
Ελλάδος από κυρίως αγροτική χώρα σε χώρα
περισσότερο εκβιομηχανισμένη, που
χρησιμοποιεί νεώτερες μεθόδους τόσο στη
γεωργία όσο και στη βιομηχανία. Πάντως,
σημασία έχει το ότι οι κατευθύνσεις αυτές
αναπτυξιακής στρατηγικής ακολουθήθηκαν
από όλα τα προγράμματα που καταρτίσθηκαν
τότε και προσδιόρισαν την πορεία της
οικονομίας κατά την επόμενη δεκαπενταετία.
Εκτός από τις γενικές αυτές
θέσεις -αλλά και στο πλαίσιό τους -ο Ξενοφών
Ζολώτας κατήρτισε σειρά ολόκληρη εργασιών
για κρίσιμα θέματα της οικονομίας.
Ειδικότερα, επεξεργάσθηκε σε χωριστές
έρευνες μέτρα πολιτικής για την ανάπτυξη
του αγροτικού τομέα, της βιομηχανίας, της
ενέργειας και της περιφέρειας. Ως
ιδιαίτερης σημασίας αναπτυξιακό παράγοντα
εθεώρησε την εκπαίδευση και μάλιστα την
τεχνική. Ασχολήθηκε, επίσης, με το πρόβλημα
της μεταναστεύσεως, το οποίο, με τη μορφή
της εκροής εργατικού δυναμικού σε χώρες της
Δυτικής Ευρώπης, είχε πολλαπλές επιπτώσεις
από δημογραφικής, αλλά και οικονομικής
πλευράς.
* * *
Με τους δύο άξονες ερευνών που
εξετάσαμε μέχρι τώρα καλύπτεται ένας χώρος
που, κατά βάση, αντιστοιχεί, από πλευράς
οικονομικής πράξεως, στην επίτευξη
νομισματικής σταθερότητας και ενός
ικανοποιητικού ρυθμού αναπτύξεως. Εν
τούτοις, ο Ξενοφών Ζολώτας, χάρη στην
κοινωνική ευαισθησία που τον διέκρινε, δεν
άργησε να διαπιστώσει τις αδυναμίες του
τελευταίου. Αυτό συνετέλεσε στη συμπλήρωση
των δύο αξόνων μελετών με ένα τρίτο, στον
οποίο υπάγεται το έργο "Οικονομική
μεγέθυνσις και φθίνουσα κοινωνική ευημερία"
(1981).
Στο έργο αυτό αμφισβητείται η
αρχή κατά την οποία η αύξηση του
Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος οδηγεί
αυτομάτως στην κοινωνική ευημερία, που
σημαίνει ότι η κοινωνία της αφθονίας δεν
είναι, στην πραγματικότητα, παρά μία
κοινωνία υπερκαταναλώσεως. Επομένως, η
συνέχιση της οικονομικής μεγεθύνσεως χωρίς
ποιοτικές προδιαγραφές επιφέρει όχι μόνο
ταχύτερη εξάντληση των φυσικών πόρων, αλλά
και γενική υποβάθμιση του φυσικού
περιβάλλοντος, αλλοτρίωση του ατόμου και
απότομη άνοδο του κοινωνικού κόστους. Στη
μελέτη αυτή, που αφορά στην οικονομία των
ΗΠΑ - αλλά τα συμπεράσματά της έχουν
γενικότερη ισχύ - καταρτίζεται ένας
χρήσιμος δείκτης ανθρώπινης ευημερίας, που
στηρίζεται σε κατάλληλους ποιοτικούς
παράγοντες.
* * *
Ως προς τη μέθοδο που
χρησιμοποιούσε ο Ξενοφών Ζολώτας στις
αναλύσεις του, πρέπει ιδιαιτέρως να
τονισθεί ότι εξ αρχής διακρίθηκε για τη
διάθεσή του να στηρίζει τα συμπεράσματά του
στο διαθέσιμο στατιστικό υλικό, το οποίο,
βεβαίως, σε παρωχημένες περιόδους ήταν
ανεπαρκές. Έτσι, σε μια εποχή κατά την οποία
το ποσοτικό στοιχείο δεν είχε ακόμη αρχίσει
να κατακτά την οικονομική επιστήμη, όχι
μόνο χρησιμοποιούσε τα υπάρχοντα πρωτογενή
δεδομένα κατά κόρον, αλλά και ανεγνώριζε
την ανάγκη εφαρμογής σε αυτά των
στατιστικών μεθόδων. Εν τούτοις, δεν πρέπει
να νομισθεί ότι η χρήση στατιστικών
στοιχείων μπορούσε να τον οδηγήσει σε
ανεδαφικά συμπεράσματα, διότι οι
πληροφορίες που προέρχονταν από τα
στοιχεία αυτά τελούσαν συνεχώς υπό τον
απόλυτο έλεγχο των θεωρητικών του γνώσεων,
αλλά και ενός, εν πολλοίς αλάνθαστου,
διαισθητικού κριτηρίου που διέθετε για τις
περιπτώσεις που ήταν περιπεπλεγμένες ή
συνέβαινε να χαρακτηρίζονται από υψηλού
βαθμού αβεβαιότητα.
Τα αποτελέσματα των ερευνών του
Ξενοφώντος Ζολώτα και οι προτάσεις που
στηρίζονται σε αυτά περιείχαν τρόπους
ριζικής και αποτελεσματικής
αντιμετωπίσεως των αντίστοιχων
προβλημάτων. 'Όπως ήδη είπαμε, πεποίθησή του
ήταν πάντοτε ότι τα οικονομικά προβλήματα
πρέπει να εξετάζονται υπό το πρίσμα της
μεγιστοποιήσεως του εθνικού προϊόντος και
της αριστοποιήσεως της διανομής του, με
βάση τη νομισματική σταθερότητα. Είχε τη
γνώμη ότι η θυσία ενός τέτοιου στόχου στον
βωμό δογματικών ιδεολογιών πρέπει να
αποφεύγεται, διότι, τελικά, αποβαίνει εις
βάρος της κοινωνίας, δεδομένου ότι
κοινωνική δικαιοσύνη με κατερχόμενο
εισόδημα είναι φενάκη.
Ωστόσο, οι προτάσεις αυτές, όσο
πειστικές και αν ήταν δεν έτυχαν πάντοτε
υιοθετήσεως -και μάλιστα στον απαιτούμενο
βαθμό -από την πολιτική εξουσία. Στο θέμα
αυτό μπορεί να λεχθεί ότι ο Ξενοφών Ζολώτας
είχε την τύχη να συνυπάρξει, από τα μέσα της
δεκαετίας του 1950, με ένα πολιτικό ηγέτη, τον
Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο οποίος δέχθηκε τις
εισηγήσεις του τόσο για τη σταθεροποίηση
της οικονομίας όσο και για τις κατευθύνσεις
προς τις οποίες έπρεπε να στραφούν οι
αναπτυξιακές προσπάθειες που κατεβλήθησαν
τότε στο πλαίσιο των σχετικών προγραμμάτων.
Ως αποτέλεσμα της εφαρμογής της πολιτικής
αυτής, στην περίοδο 1955-1972. ο μέσος ρυθμός της
οικονομικής αναπτύξεως (όπως εκφράζεται
από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν) ήταν 7%,
των επενδύσεων 11 % και του πληθωρισμού 2%, η
δε κατά κεφαλήν εγχώρια ιδιωτική
κατανάλωση (σε σταθερές τιμές)
υπερδιπλασιάσθηκε. 'Έτσι, θα μπορούσε να
υποστηριχθεί ότι στην περίοδο αυτή
συμπυκνώθηκε η μεγαλύτερη πρόοδος που
σημειώθηκε στη νεώτερη ελληνική οικονομική
ιστορία.
Υπήρξαν, όμως, και περιπτώσεις
κατά τις οποίες οι σωστές εισηγήσεις του
Ξενοφώντος Ζολώτα δεν αξιοποιήθηκαν, όπως
συνέβη το 1990, όταν δεν κατέστη δυνατό να
εφαρμοσθεί η "'Έκθεση για τη
σταθεροποίηση και ανάπτυξη της ελληνικής
οικονομίας", που καταρτίσθηκε από την
Επιτροπή Αγγελοπούλου κατόπιν εντολής του
Ξενοφώντος Ζολώτα υπό την ιδιότητα του
Πρωθυπουργού της τρίτης, στη νεώτερη
ελληνική πολιτική ιστορία, οικουμενικής
κυβερνήσεως. Πάντως, το έργο του Ξενοφώντος
Ζολώτα, ανεξάρτητα από τον βαθμό εφαρμογής
του, δεν χωρεί αμφιβολία ότι είναι τόσο
περιεκτικό, σαφές και εκτεταμένο, ώστε όχι
μόνο συνέβαλε στη διαμόρφωση της σύγχρονης
οικονομικής σκέψεως στην Ελλάδα, αλλά η
εμβέλειά του ξεπέρασε τα όρια της χώρας.
Η καταγραφή της δράσεως και η
αποτίμηση της προσφοράς του Ξενοφώντος
Ζολώτα στην ελληνική οικονομική επιστήμη,
ειδικότερα, θα ήταν ελλιπείς, αν δεν γινόταν
αναφορά στις προγραμματισμένες και
επίμονες προσπάθειές του για να
δημιουργηθεί στη χώρα μας το κατάλληλο
επιστημονικό δυναμικό, που θα ανελάμβανε να
φέρει εις πέρας το αναπτυξιακό έργο. Εν
πρώτοις, ίδρυσε στην Τράπεζα της Ελλάδος
Σχολή Τραπεζικών Σπουδών, διετούς
φοιτήσεως, από την οποία παρήχθησαν
μορφωμένα στελέχη ισάξια των αντίστοιχων
σε ξένες τράπεζες.
Εξ άλλου, η ριζική αναδιοργάνωση
και διεύρυνση, από απόψεως αρμοδιοτήτων,
της Διευθύνσεως Οικονομικών Μελετών στην
Τράπεζα της Ελλάδος το 1955, αλλά και η
εφαρμογή πολλών εκπαιδευτικών,
επιμορφωτικών και ερευνητικών
προγραμμάτων συνετέλεσαν στην ανάδειξη
υψηλής στάθμης νέων οικονομολόγων, οι
οποίοι αργότερα έγιναν Υπουργοί, Διοικητές
Τραπεζών και Οργανισμών και
Πανεπιστημιακοί Καθηγητές. Ουσιαστικά,
επρόκειτο για τη λειτουργία στην Τράπεζα
της Ελλάδος πλήρους προπαρασκευαστικού
Τμήματος για μεταπτυχιακές σπουδές
Οικονομικών Επιστημών στο εξωτερικό, οι
οποίες ήταν αδύνατο να διεξαχθούν στα
Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η προσπάθεια του
Ξενοφώντος Ζολώτα δεν περιορίσθηκε στη
λήψη οργανωτικών μέτρων. Ασχολήθηκε ο ίδιος
με την κατάρτιση του επιστημονικού
προσωπικού, επιβλέποντας εκ του σύνεγγυς
την εφαρμογή των σχετικών προγραμμάτων, και
όχι μόνο προσδιόρισε την κατεύθυνση και το
περιεχόμενο των σπουδών, αλλά και -το
σημαντικότερο -ενεφύσησε την αφοσίωση, αλλά
και τον ενθουσιασμό, που απαιτείται να
συνυπάρχουν για να τελεσφορήσει ένα τέτοιο
εγχείρημα.
Μια άλλη κατεύθυνση προς την
οποία, από πολύ ενωρίς, εστράφη ο Ξενοφών
Ζολώτας για να στηρίξει τους νέους
οικονομολόγους στην επιστημονική τους
ανέλιξη, ήταν η δημιουργία ενός βήματος
παρουσιάσεως των ερευνών τους και
προαγωγής της επιστημονικής συζητήσεως
γενικότερα. Για τον σκοπό αυτό, προέβη ήδη
από το 1932 στην έκδοση του τριμηνιαίου
επιστημονικού περιοδικού "Επιθεώρησις
Κοινωνικής και Δημοσίας Οικονομικής", το
οποίο εξέδιδε ανελλιπώς μέχρι την Κατοχή
και, μεταπολεμικώς, μέχρι το 1967 υπό τον νέο
τίτλο "Επιθεώρησις Οικονομικών και
Πολιτικών Επιστημών".
* * *
Κυρίες και Κύριοι,
Ο Ξενοφών Ζολώτας υπήρξε μια
μεγάλη φυσιογνωμία και ένας εκ των πλέον
επιφανών Ελλήνων της εποχής του, που ως
υπέρτατο σκοπό δράσεως είχε πάντοτε την
προαγωγή της οικονομικής επιστήμης και την
εφαρμογή των πορισμάτων της προς προώθηση
της ευτυχίας του ελληνικού λαού, για την
οποία το ενδιαφέρον του δεν περιοριζόταν σε
ποσοτικές επιτεύξεις, αλλά είχε και
ποιοτικές διαστάσεις. Ο σκοπός αυτός
κατηύθυνε όλες τις σκέψεις και αποφάσεις
του. Έτσι, η οικονομική επιστήμη στην Ελλάδα
αναβαπτίσθηκε και με νέες δυνάμεις και
σύγχρονες αντιλήψεις μπόρεσε να εκτελέσει
την αποστολή της. Αλλά και ο άθλος της
μεταπολεμικής αναπτύξεως της χώρας, που
άνοιξε τον δρόμο για την ευρωπαϊκή πορεία
της, φέρει και αυτός τη δική του σφραγίδα.
Όμως, δεν προσέφερε μόνο πολύτιμες
υπηρεσίες σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο για
τη χώρα, αλλά και ένα πρότυπο οικονομολόγου
-δημόσιου άνδρα, που χαρακτηριζόταν από
κοινωνική ευαισθησία, αγωνιστικότητα και
μαζί μετριοπάθεια, αξιοπρέπεια και υψηλό
αίσθημα ευθύνης. Γι' αυτό, η μνήμη της
προσωπικότητάς του θα μείνει φωτεινό
παράδειγμα για τους επιγενομένους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Βαρβαρέσος, Κ., "'Εκθεσις επί
του Οικονομικού Προβλήματος της Ελλάδος (Πρόλογος:
Πεσμαζόγλου Ι., Εισαγωγή: Κωστής Κ.), Αθήνα,
Σαββάλας, 2002.
2) Βενέζης Η., "Χρονικόν της
Τραπέζης της Ελλάδος", Αθήναι, 1955.
3) Δραγασάκης, Γ., "'Ενα άγνωστο
έργο του Ξ. Ζολώτα, συνηγορία υπέρ των
κοινωνικών κινημάτων", Αυγή, 28 Ιουνίου 2004.
4) Δρακάτος, Κ., "Κρίσιμοι
αναπτυξιακοί προβληματισμοί στις αρχές της
δεκαετίας του 1950", Ομιλία στη Συνεδρία
της Ακαδημίας Αθηνών της 22.10.2002.
5) Δρακάτος, Κ., "ο μεγάλος
κύκλος της ελληνικής οικονομίας, 1945-1995",
Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1997.
6) Επιτροπή Αγγελοπούλου, "'Εκθεση
για τη σταθεροποίηση και ανάπτυξη της
ελληνικής οικονομίας", 'Εκδοση ΕΤΒΑ,
Αθήνα, Απρίλιος 1990.
7) Ζολώτας, Ξ., "Νομισματικές και
Οικονομικές μελέτες, 1945-1996", Τόμοι ΑΙ και
ΒΙ, Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 1997.
8) Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ.
Καραμανλής -Εκδοτική Αθηνών, "Κωνσταντίνος
Καραμανλής, Αρχείο, Γεγονότα και Κείμενα",
Τόμοι 12, 1992.
9) Μίρκος, Γ., "Το δόγμα Truman και
το σχέδιο Marshall στην Ελλάδα", Εκδοτικός
Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα, 2004.
10) Προοδευτική Ευρωπαϊκή Σκέψη,
"Ξενοφών Ζολώτας -Επιλογή κειμένων από το
έργο του", Εισαγωγή -Επιμέλεια: Βάσος Π.
Μαθιόπουλος, Δημοσιογραφικός Οργανισμός
Λαμπράκη, 1996.
11) Σταθάκης, Γ., "Η διαμόρφωση
του μεταπολεμικού μοντέλου εκβιομηχάνισης:
Η κρίσιμη περίοδος 1944-1953", Τα Ιστορικά, 1990,
12/13.
12) Σταθάκης, Γ., "Το Δόγμα
Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ", Βιβλιόραμα,
Αθήνα, 2004.
13) Τράπεζα της Ελλάδος, "Tα
πρώτα πενήντα Χρόνια της Τραπέζης της
Ελλάδος, 1928-1978", Αθήνα, 1978.
14) Ψαλιδόπουλος, Μ., "Η κρίση του
1929 και οι 'Έλληνες οικονομολόγοι", Ίδρυμα
'Ερευνας και Παιδείας Εμπορικής Τραπέζης
Ελλάδος, Αθήνα, 1997.