Ομιλία του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος κ. Γιάννη Στουρνάρα σε δείπνο του 23ου Ετήσιου Συνεδρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης Οικονομολόγων του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων (European Association of Environmental and Resource Economists - EAERE)
30/06/2017 - Ομιλίες
“Κλιματική αλλαγή: προκλήσεις, κίνδυνοι και ευκαιρίες”
Χαίρομαι ιδιαίτερα που βρίσκομαι μαζί σας σήμερα και που έχω την ευκαιρία να διατυπώσω κάποιες σκέψεις μου για τις περιβαλλοντικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο πλανήτης. Οι προκλήσεις αυτές είναι σήμερα σημαντικότερες από ποτέ. Σύμφωνα με την έκθεση του World Economic Forum (1) για το 2017, οι τρεις, μεταξύ των πέντε σοβαρότερων κινδύνων, είναι περιβαλλοντικοί και όλοι τους σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή (2).
Η κλιματική αλλαγή και η υπερθέρμανση του πλανήτη συνδέονται με την ανθρωπογενή δραστηριότητα και ιδίως με τη χρήση ορυκτών καυσίμων και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Οι παρούσες και μελλοντικές επιπτώσεις για την κοινωνία και τη βιώσιμη ανάπτυξη είναι τέτοιες που είναι αδύνατον να συνεχίσουμε με το σενάριο μη δράσης (“business as usual”). Χρειάζεται να μετριάσουμε την κλιματική αλλαγή και να μειώσουμε δραστικά τις εκπομπές, υιοθετώντας πρακτικές υψηλής ενεργειακής απόδοσης, χρηματοδοτώντας την πράσινη ενέργεια, προάγοντας τις επενδύσεις εξοικονόμησης ενέργειας, χρησιμοποιώντας τεχνικές εξοικονόμησης ενέργειας, ασκώντας κατάλληλη ενεργειακή διαχείριση και τέλος προωθώντας μια οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα.
Όμως, ο χαρακτήρας και η σοβαρότητα των επιπτώσεων των ακραίων κλιματικών φαινομένων δεν εξαρτώνται μόνο από τα ίδια τα φαινόμενα, αλλά και από το πόσο εκτεθειμένοι και ευάλωτοι είμαστε σε αυτά (3). Ως εκ τούτου, πέρα από το μετριασμό της αλλαγής του κλίματος, καλούμαστε να διαχειριστούμε και τους κινδύνους που απορρέουν από αυτήν την αλλαγή και να προσαρμοστούμε.
Τα παραδοσιακά περιβαλλοντικά προβλήματα αντιμετωπίζονται σε τοπικό επίπεδο (4). Στην περίπτωση της κλιματικής αλλαγής, η οποία θεωρείται η μεγαλύτερη εξωτερικότητα (5), η συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα καθορίζεται από το σύνολο των εκπομπών που προέρχονται από όλες τις πηγές σε όλες τις χώρες. Επομένως, το πρόβλημα αφορά ένα δημόσιο αγαθό (6) και οι όποιες λύσεις θα πρέπει να είναι παγκόσμιες. Το γεγονός αυτό δίνει κίνητρα για την ανάληψη συλλογικής δράσης σε παγκόσμιο επίπεδο, παράλληλα όμως, δεδομένου ότι το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί μεμονωμένα, δημιουργεί και κίνητρα εκμετάλλευσης των ωφελειών από αυτούς που δεν αναλαμβάνουν δράση (“free-riding”) και δυσκολίες συμμόρφωσης με τις διεθνείς κλιματικές συμφωνίες, όπως ήδη φαίνεται με την κυβέρνηση Τραμπ.
Καθώς μεγάλο μέρος των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής θα το υποστούν οι μελλοντικές γενιές, η φτώχεια, η ισότητα και η δικαιοσύνη είναι βασικά ζητήματα της διεθνούς πολιτικής για την κλιματική αλλαγή. Ανακύπτουν επίσης ηθικά ζητήματα όσον αφορά το πώς κατανέμεται το διαθέσιμο υπόλοιπο των εκπομπών άνθρακα (7), πώς εφαρμόζεται η αρχή “ο ρυπαίνων πληρώνει” και πώς μπορεί να δεσμευθεί η σημερινή γενιά να διαφυλάξει το περιβάλλον προς χάριν των επερχόμενων. Όπως ανέφερε ο συνάδελφός μου, Διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας, κ. Mark Carney, στην ομιλία του το 2016 με θέμα το κλιματικό παράδοξο, “η κλιματική αλλαγή είναι μια ‘τραγωδία ορίζοντα’ [tragedy of the horizon], επειδή επιβάλλει στις μελλοντικές γενιές ένα κόστος, το οποίο η σημερινή γενιά δεν έχει άμεσο κίνητρο να διορθώσει” (8).
Το 2015 στο Παρίσι οι χώρες δεσμεύθηκαν να μειώσουν τις εκπομπές άνθρακα και να περιορίσουν την άνοδο της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη (9). Η Συμφωνία των Παρισίων, η οποία τέθηκε σε ισχύ το Νοέμβριο του 2016, προωθεί την ευθυγράμμιση μεταξύ των χωρών με κοινό σκοπό την ανάληψη φιλόδοξων προσπαθειών για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή στις επιπτώσεις της, προβλέποντας επίσης την παροχή αυξημένης στήριξης προς τις αναπτυσσόμενες χώρες. Μέχρι σήμερα 148 χώρες έχουν κυρώσει τη συμφωνία και, παρότι οι στόχοι που περιέχονται σ’ αυτή δεν είναι νομικά δεσμευτικοί, έχουν συμφωνήσει σε μια διαδικασία παρακολούθησης και υποβολής εκθέσεων, η οποία έχει δεσμευτικό χαρακτήρα, και σε μια αξιολόγηση ανά πενταετία της συλλογικής προόδου (10).
Όμως, επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι απαιτείται ακόμη μεγαλύτερη προσπάθεια και δέσμευση (11). Οι κλιματικές δράσεις έχουν επιταχυνθεί σημαντικά, όμως οι στόχοι που έχουν τεθεί σήμερα μπορεί να μην επαρκούν για να συγκρατηθεί η άνοδος της θερμοκρασίας κάτω από το όριο των 2 βαθμών Κελσίου, συνεπώς χρειάζεται να αναθεωρηθούν εγκαίρως τα ποσοστά εκπομπών ανά χώρα με βάση ένα παγκόσμιο πλαίσιο που θα κατατείνει στη βαθιά απανθρακοποίηση των εθνικών ενεργειακών συστημάτων.
Σ’ αυτήν την πορεία υπάρχουν σαφώς σημαντικοί κίνδυνοι αλλά και ευκαιρίες: Υλικοί κίνδυνοι που σχετίζονται με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, αλλά και κίνδυνοι που συνδέονται με τη διαδικασία μετάβασης προς μια οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα. Κατά τη διαδικασία αυτή οι επιχειρήσεις ενδέχεται να αντιμετωπίσουν κόστη, ζημίες αποτίμησης και σοβαρές δυσλειτουργίες. Αλλά μπορεί επίσης να προκύψουν και ευκαιρίες που συνδέονται με τη δημιουργία νέων ανανεώσιμων ενεργειακών προϊόντων και με επενδύσεις στην εξοικονόμηση ενέργειας και σε νέες υποδομές.
Επομένως, κατά τη μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών άνθρακα, η δημοσιοποίηση και η διαφάνεια είναι πολύ σημαντικές, διότι θα επιτρέψουν στις αγορές να αναλάβουν ηγετικό ρόλο σ’ αυτήν τη διαδικασία, (12) να ενσωματώσουν στις τιμές τους το κόστος του επιχειρείν και τον κίνδυνο που συνδέεται με την κλιματική αλλαγή, αλλά και να αξιολογήσουν τις νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες.
Στις προσπάθειες για την εξεύρεση λύσης στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής, το έργο των οικονομολόγων του περιβάλλοντος είναι άκρως σημαντικό.
Τα οικονομικά του περιβάλλοντος έχουν συμβάλει αποφασιστικά στην κατανόηση των σύγχρονων προβλημάτων σε σχέση με το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους. Επίσης, τόσο η θεωρία όσο και τα εφαρμοσμένα εργαλεία των οικονομικών του περιβάλλοντος κατευθύνουν τη διαμόρφωση των πολιτικών και πληροφορούν τους υπευθύνους λήψεως αποφάσεων σχετικά με τους τρόπους αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προκλήσεων, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση της δημιουργίας συστημάτων εμπορίας ρύπων ή των οικονομικών εργαλείων για τη διαφύλαξη των οικοσυστημικών υπηρεσιών.
Ωστόσο, πρέπει να γίνουν ακόμη πολλά και το έργο των οικονομολόγων του περιβάλλοντος θα προσφέρει πολύτιμη καθοδήγηση.
Αυτού του είδους την καθοδήγηση στηρίζει και η Τράπεζα της Ελλάδος, έχοντας συγκροτήσει μια διεπιστημονική επιτροπή για τη μελέτη των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και την παροχή επιστημονικής τεκμηρίωσης η οποία θα αποτελέσει τη βάση για τη λήψη αποφάσεων.
Από το 2009 μέχρι σήμερα, οικονομολόγοι του περιβάλλοντος και ενεργειακοί οικονομολόγοι, σε συνεργασία με κλιματολόγους, φυσικούς, βιολόγους, μηχανικούς και κοινωνικούς επιστήμονες, έχουν εκπονήσει μελέτες που αξιολογούν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για την ελληνική οικονομία και αναλύουν τις οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα. Οι μελέτες τους ανέδειξαν τον πλούτο των φυσικών πόρων της Ελλάδος, αλλά κυρίως κατέδειξαν τους κινδύνους που απειλούν το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον της χώρας, διαπιστώνοντας ότι η κλιματική αλλαγή θα έχει δυσμενείς έως εξαιρετικά δυσμενείς επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της εθνικής οικονομίας.
Το 2011 με βάση το σενάριο μη δράσης σχετικά με την κλιματική αλλαγή εκτιμήθηκε ότι το ελληνικό ΑΕΠ μπορεί να μειωθεί, σε ετήσια βάση, κατά 2% μέχρι το 2050 και ακόμη περισσότερο μέχρι το 2100, ενώ το συνολικό κόστος για την ελληνική οικονομία σωρευτικά μέχρι το 2100 είναι δυνατόν να φθάσει τα 701 δισεκ. ευρώ (13, 14).
Εκτιμήθηκε επίσης ότι μια επιτυχής διεθνής πολιτική μετριασμού μπορεί να μειώσει αυτό το κόστος κατά 40%, ενώ μια πολιτική προσαρμογής, αναγκαία ως μέτρο περιορισμού των ζημιών, θα είχε συνολικό κόστος 67 δισεκ. ευρώ. Ωστόσο, τα μέτρα μετριασμού δεν εξαλείφουν πλήρως τις ζημίες λόγω της κλιματικής αλλαγής, απλώς τις περιορίζουν. Έτσι, το σωρευτικό κόστος για την ελληνική οικονομία από τις εναπομένουσες ζημίες λόγω της κλιματικής αλλαγής εκτιμήθηκε σε 510 δισεκ. ευρώ (15). Κατά συνέπεια, το συνολικό κόστος για την ελληνική οικονομία βάσει του Σεναρίου Προσαρμογής προκύπτει ως το άθροισμα του κόστους που συνεπάγονται για την οικονομία τα μέτρα προσαρμογής και του κόστους που οφείλεται στις περιορισμένες ζημίες εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Το άθροισμα αυτό εκτιμήθηκε σε 577 δισεκ. ευρώ (16).
Σύμφωνα με την ανάλυση τρωτότητας (17), η οποία επιχείρησε να ποσοτικοποιήσει και να κατατάξει τους αναμενόμενους κλιματικούς κινδύνους για την ελληνική επικράτεια, η γεωργία είναι ο τομέας που αναμένεται να πληγεί περισσότερο από την κλιματική αλλαγή στην Ελλάδα, ενώ οι επιπτώσεις στον τουρισμό και τα παράκτια συστήματα θα επηρεάσουν σημαντικά το εισόδημα των νοικοκυριών και την οικονομία συνολικά. Ιδιαίτερη σημασία έχει επίσης ο τομέας των υδάτινων αποθεμάτων, λόγω του ότι επηρεάζουν τη γεωργία και την ύδρευση.
Το μέχρι σήμερα έργο μας έχει υπογραμμίσει την ανάγκη για μια συγκεκριμένη πολιτική προσαρμογής που θα καλύπτει όλους τους τομείς και θα εφαρμοστεί έγκαιρα, ώστε να μετριαστούν οι πιθανές δυσμενείς συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Για το λόγο αυτό στο πλαίσιο Μνημονίου Συνεργασίας που υπογράφηκε με το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας και την Ακαδημία Αθηνών, σχεδιάσαμε την Εθνική Στρατηγική για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή και επί του παρόντος διαμορφώνουμε πρόταση που εξειδικεύει την εφαρμογή της. Η Στρατηγική αυτή καθορίζει τους γενικούς στόχους, τις κατευθυντήριες αρχές και τα εργαλεία εφαρμογής μιας αποτελεσματικής και αναπτυξιακής στρατηγικής προσαρμογής σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές Οδηγίες και τη διεθνή εμπειρία. Επιπλέον, αποτελεί το πρώτο βήμα σε μια διαρκή και ευέλικτη διαδικασία σχεδιασμού και υλοποίησης των αναγκαίων μέτρων προσαρμογής σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο και φιλοδοξεί να αποτελέσει το μοχλό κινητοποίησης των δυνατοτήτων της ελληνικής πολιτείας, της οικονομίας και ευρύτερα της κοινωνίας προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής τα επόμενα χρόνια.
Η μέχρι σήμερα επιστημονική έρευνα επιβεβαιώνει ότι απαιτείται μια δυναμική στρατηγική και ένα πλαίσιο δράσης για την αντιμετώπιση των σημερινών περιβαλλοντικών προκλήσεων, της κλιματικής αλλαγής και της αειφορίας συνολικά. Πιστεύω ότι το έργο που παρουσιάζετε αυτές τις ημέρες στην Αθήνα έχει ήδη αναδείξει αυτές τις προκλήσεις και θα ήθελα να συγχαρώ την Ευρωπαϊκή Ένωση Οικονομολόγων του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων (European Association of Environmental and Resource Economists), καθώς και τους διοργανωτές για την επιτυχία του συνεδρίου.
--------------------------------------------------
(1) http://reports.weforum.org/global-risks-2017/the-matrix-of-top-5-risks-from-2007-to-2017/
(2) Όπ. π. Οι τρεις αυτοί κίνδυνοι είναι (1) τα ακραία καιρικά φαινόμενα, (2) οι μεγάλες φυσικές καταστροφές και (3) η αδυναμία μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή.
(3) IPCC, 2012: Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate Change Adaptation. A Special Report of Working Groups I and II of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) [Field, C. B., V. Barros, T. F. Stocker, D. Qin, D. J. Dokken, K. L. Ebi, M. D. Mastrandrea, K. J. Mach, G.-K. PLattner, S. K. Allen, M. Tignor, and P. M. Midgley (eds.)]
(4) Π.χ. η ατμοσφαιρική ρύπανση μιας κινεζικής πόλης δεν είχε άμεσο αντίκτυπο σε κάποια ευρωπαϊκή πόλη.
(5) Tol, R.S.J. (2009), The Economic Effects of Climate Change, in Journal of Economic Perspectives, Vol. 23, No 2, Spring 2009, pp. 29-51, http://www.ssc.wisc.edu/~walker/wp/wp-content/uploads/2012/09/Tol2009.pdf
(6) IPCC (2001) Third Assessment Report: Climate Change, Working Group III: Mitigation, http://www.ipcc.ch/ipccreports/tar/wg3/index.php?idp=383
(7) IPCC (2007), Climate Change 2007: Working Group I: The Physical Science Basis, 7.3.2.2 Uptake of CO2 by Natural Reservoirs and Global Carbon Budget, https://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg1/en/ch7s7-3-2-2.html
(8) http://www.bankofengland.co.uk/publications/Documents/speeches/2016/speech923.pdf
(9) Η Συμφωνία των Παρισίων είναι διαθέσιμη στη διεύθυνση: http://unfccc.int/files/essential_background/convention/application/pdf/english_paris_agreement.pdf
(10) http://unfccc.int/paris_agreement/items/9485.php
(11) Spencer, T., Pierfederici, R. (2015), Beyond the numbers: Understanding the transformation induced by INDCs, Studies N°05/2015, Iddri - MILES Project Consortium, διαθέσιμο στη διεύθυνση: http://www.iddri.org/Publications/Beyond-the-numbers-Understanding-the-transformation-induced-by-INDCs
(12) “[…] η δημοσιοποίηση οικονομικών στοιχείων είναι απαραίτητη, προκειμένου να υπάρξει μια λύση στην κλιματική αλλαγή η οποία θα βασίζεται στις αγορές. Μια αγορά που θα λειτουργεί σωστά θα ενσωματώνει στις τιμές της τους κινδύνους που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή και θα ανταμείβει τις επιχειρήσεις που τους μετριάζουν. Καθώς οι επιπτώσεις της γίνονται πιο συχνές και η δημόσια πολιτική πιο ενεργητική, η κλιματική αλλαγή αποτελεί πλέον έναν ουσιώδη κίνδυνο για τον οποίο δεν υπάρχει ορθή δημοσιοποίηση.”, στο Carney, M., Bloomberg, M., (2016), How to make a profit from defeating climate change, The Guardian, 14/12/2016 (https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/dec/14/bloomberg-carney-profit-from-climate-change-right-information-investors-deliver-solutions).
(13) Μείωση του ΑΕΠ σε σχέση με το ΑΕΠ του έτους βάσης, σε σταθερές τιμές 2008.
(14) ΕΜΕΚΑ (2011), Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, Τράπεζα της Ελλάδος, σελ. 504-505, διαθέσιμο στη διεύθυνση www.bankofgreece.gr/Publications/%CE%A0%CE%BB%CE%B7%CF%81%CE%B7%CF%82_%CE%95%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7.pdf.
(15) Σε σταθερές τιμές 2008, κατά την περίοδο μέχρι το 2100.
(16) Συνολικό σωρευτικό κόστος μέχρι το 2100, σε σταθερές τιμές 2008.
(17) Η ανάλυση τρωτότητας παρουσιάζεται στην έκδοση ΕΜΕΚΑ (2015), Εθνική στρατηγική για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, σελ. 16-19, διαθέσιμο στη διεύθυνση http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=crbjkiIcLlA%3d&tabid=303&language=el-GR.